BÀN THÊM VỀ CHỮ "ĐỒ"

Trần Thị Nhật-Hưng

Trong tiếng Việt, có lẽ không có chữ nào có nhiều nghĩa và nhiều ứng-dụng bằng chữ “đồ”. Thực-thế, riêng với nghĩa đầu tiên và phổ-thông nhất của nó, chữ này đã chiếm một địa-bàn rộng lớn vì nó được dùng để chỉ tất cả những dụng-cụ, khí-mãnh, tiện-nghi... mà con người đã sáng-tạo ra để làm cho đời-sống vật-chất của mình được thêm an-toàn, thêm thoải-mái và nhiều hiệu-năng hơn.

Chỉ cần kể một vài thí-dụ: cái bàn, cái tủ, cái giường... là đồ đạc trong nhà; cái cày, cái cuốc, cái xẻng... là đồ làm ruộng, làm vườn; cây súng, lưỡi gươm, cung nỏ... là đồ binh khí để tự vệ hay săn bắn; con búp bê, trái banh, cỗ bài... là đồ chơi, tiêu-khiển lúc thư-nhàn .v..v..

Tất một lời, đời sống vật-chất của con người không thể quan-niệm được là không có đồ. Ngay đến những giai-đoạn của văn-minh loài người cũng được mệnh danh qua chất liệu của đồ dùng chẳng hạn, thời đại đồ đá cũ, thời-đại đồ đồng ... Sở thích con người cũng khác nhau và đa dạng như thể loại của các món đồ: người chơi đồ sứ, kẻ thích đồ vàng, thậm chí có kẻ sưu-tầm đồ phế thải.

Một nghĩa quan-trọng thứ hai của chữ đồ liên-quan đến lãnh-vực ẩm thực, gọi nôm-na là đồ ăn đồ uống. Ở đây, sở thích và thời-thượng cũng thay đổi hoài hoài. Có người thích xơi đồ Tàu, có người ưa ăn đồ Tây, lại có người chỉ chịu cây nhà lá vườn. Bình thường, người ta hay ăn đồ nóng uống đồ lạnh, nhất là trong mùa Hạ, nhưng cũng có khi vội-vã hoặc không gặp hoàn-cảnh thuận-tiện, người ta đành ăn đồ nguội hoặc tích-trữ đồ khô (hoặc lương khô). Người vượng hỏa cần cữ đồ cay, còn người có máu hàn chẳng nên ham ăn đồ sông hoặc đồ biển. Dầu sao chăng nữa, khi gặp lại bạn cố-tri, cần có chai rượu ngon và dĩa đồ nhấm tốt, câu chuyện hàn-huyên mới thêm phần hoạt-bát, đậm-đà.

Chữ đồ còn được dùng trong lãnh-vực rộng lớn là lãnh-vực y-trang, để chỉ mọi thứ áo quần, đồ trang-sức, vật phụ-tùng... mà con người mặc, khoác, đeo, độ ... trên thân xác. Nếu ở những nơi chốn riêng tư, ta có thể mặc đồ lót, đồ cộc, thì trái lại, trước mắt người ngoài, ta phải mặc đồ tề-chỉnh, thậm chí trong những dịp khánh tiết phải mặc đồ lớn, có khi còn phải mang những đồ cổ-quái như khăn vành-dây hay áo đuôi tôm. Ngạn-ngữ phương Tây khuyên ta nên giặt đồ dơ trong nhà mình, không khác gì luân-lý phương Đông dạy ta: “Đóng cửa bảo nhau”.

Ý nghĩa chữ đồ không phải chỉ được giới-hạn trong ba lãnh-vực thiết-bị, ẩm-thực và y-trang vừa kể, tuy rằng ba lãnh-vực ấy đã đủ mênh-mông bát-ngát rồi. Quả vậy, chữ đồ còn vượt khỏi bình-diện những vật vô-tri để tiến lên bình-diện con người. Tuy nhiên, cần minh-định ngay rằng trong lãnh-vực này, chữ đồ hàm-ý xấu chứ không hàm-ý tốt. Chẳng hạn không ai nói: ”đồ thánh-hiền”, “đồ đạo đức”, “đồ tử-tế”, “đồ chung-thủy” mà chỉ nghe thấy nói: “đồ xỏ-lá”, “đồ sở-khanh”, “đồ quạ mổ”  v..v.. và v..v.., vì về ngữ-vựng, mạt-sát, chửi rủa, tiếng nước ta không thua kém tiếng nước nào trên thế-giới.

Đến đây, để giãm bớt tính-cách kinh-điển của bài viết, tác-giả xin phép thuật lại một chuyện vui, được nghe thấy khi còn bé và sống nơi đồng ruộng vùng Kinh Bắc. Một anh trai làng mới lớn, theo chúng bạn sang xem hội làng Lim. Chàng chọc ghẹo một thôn nữ xinh đẹp, bị cô này quay lại mắng: ”Cái anh này hay nhỉ, thật là đồ phải gió cắn răng!”. Chàng trai bị xỉ-vả như vậy, cảm thấy bẽ mặt quá, tiếng trống chèo hay câu hát quan-họ chung-quanh nghe không còn thấy hứng-thú gì nữa. Chàng lủi-thủi ra về, kể lại câu chuyện không may của mình cho ông chú nghe. Ông này cười phá lên rồi nói: ”Sao mầy ngu thế? Con bé ấy nó rũa mầy phải gió cắn răng là nó thương quý mày đấy! Thực-tế, nếu bị trúng gió mà răng còn cắn lại thì chữa dễ như chơi: chỉ việc lấy gừng, rượu, mớ tóc rối và đồng bạc bà đầm xòe đánh gió là tỉnh lại ngay như sáo sậu! Trái lại, nếu bị trúng gió mà há hốc miệng thì hết thuốc chữa, không về chầu tiên tổ ngay thì cũng bán thân bất toại suốt đời. Được nó rủa yêu như vậy, thay vì tiến lên làm tới, mày lại đánh bài tẩu mã thì quả thực mày là thằng ngốc!”.

Trở lại chữ đồ. Chữ này còn có một nghĩa đặc-biệt nữa. Chữ ấy chỉ người nho sĩ, tuy có tài nhưng không có số, đi thi không đỗ tiến-sĩ, cử-nhân, nên chẳng len chân được vào hoạn-lộ, đành đi gõ đầu trẻ, dạy cho chúng năm ba chữ thánh-hiền để làm kế độ thân. Tùy theo tuổi tác và uy-tín, người ta nói đến anh đồ, thầy đồ, ông đồ hay cụ đồ.

Con đường tình ái có nhiều khúc ngoặt bất-ngờ; bởi vậy, anh đồ thời trước, mặc dầu không có danh-vọng hay tài-sản đáng kể, lại thành-công trên tình trường. Bằng chứng là những câu thơ, câu ca-dao trong văn-chương dân giả, chẳng hạn như câu:

Chẳng ham ruộng cả ao liền
Ham vì cái bút cái nghiêng anh đồ.

Thế mới hay vốn liếng văn-chương, lời lẽ văn-vẻ, tác-phong lịch-sự có sức hấp-dẫn hơn cả ruộng sâu trâu nái của anh trọc phú hay vai u thịt bắp của gã lực-điền, trước mắt các nàng thiếu-nữ đồng quê Việt-Nam ngày xưa. Sau hết và khó nói hơn hết là một nghĩa đặc-biệt khác của chữ đồ. Cũng như số phận của tất cả những từ-ngữ vì phổ-thông quá và nhiều nghĩa quá nên được dùng để chỉ gián-tiếp những vật, những sự việc mà ta ngại kêu đích danh, bởi tính cả thẹn hoặc không muốn làm người nghe phải ngượng-ngập, chữ đồ còn được dùng để chỉ... bộ phận sinh-dục của người đàn bà. Thay vì bàn tán dông dài về ý nghĩa này, tác-giả chỉ xin viện-dẫn hai thí-dụ trích trong văn-chương Việt-nam.

Thí-dụ thứ nhất liên-quan đến một anh đồ -theo nghĩa nhà giáo chữ Nho- tuổi trẻ tài cao, văn-chương bề-bề nhưng lại không đồng xu dính túi. Một hôm túng đói quá, anh đánh liều đến gặp vị quan đầu tỉnh xin giúp-đỡ. Ông quan này thuộc loại hách-dịch, tự cao tự đại, gặp kẻ hàn-sĩ vội lên mặt kênh-kiệu, ra ngay câu đối thử tài: “Miệng người sang có gang có thép”. Anh đồ không chịu nổi thái-độ hống-hách, lời lẽ khoe-khoang của vị đường quan nên quên cả sợ, quên cả đói, ứng khẩu ngay: “Đồ kẻ khó vừa nhọ vừa hôi”. Tuy câu đối rất chỉnh về phương-diện hình-thức biền-ngẫu nhưng lối ví-von xất-xược của anh đồ, dám đem miệng của quan đối với “đồ ”của kẻ khó (tức là người đi ăn xin) làm cho quan đùng-đùng nổi giận. Kết-quả anh đồ không được giúp-đỡ gì mà còn bị lính lệ thẳng tay đuổi ra khỏi cửa. Thí-dụ thứ hai cũng liên-quan đến một anh đồ. Vị này đi dạy học ở tỉnh xa, có dịp về thăm quê ít ngày. Lúc trở lại trường, bắt gặp bọn học trò đang khúc-khích. Thầy đồ tra hỏi mãi thì chúng cho biết bữa qua, chúng bắt gặp cô hàng xóm ra cầu ao giặt rũ, lỡ ngồi xổm trong một tư-thế hớ-hênh, nên lộ-liễu thân thể trước mắt bọn “nhất quỉ nhì ma này”. Thầy đồ nghe các môn sinh của mình kể lại câu chuyện hãn-hữu ấy, phần thì giận lũ học trò mất nết, nhưng phần khác cũng thấy tiếc là mình đi vắng để lỡ dịp may. Thầy liền ký-chú câu chuyện ấy vào một bài phú khá dài trong đó có câu sau đây liên-quan đến chữ đồ bài này:

Đồ nọ tưởng đồ kia thêm thắc mắc.

Trên đây chúng ta mới xét vài nghĩa của chữ đồ trong lãnh-vực tiếng Việt thuần-túy. Nếu ta bước sang lãnh-vực tiếng Hán Việt, ta sẽ như lạc vào một khu rừng vì từ-ngữ “đồ” còn có nhiều nghĩa khác nữa trong lãnh-vực này. Kẻ viết tuy đã từng hành nghề “thầy đồ” trong một thời-gian, nhưng chỉ là “đồ” tân-học, nên không dám cả gan liệt-kê và giải-thích tất cả những nghĩa của chữ “đồ” trong tiếng Hán-Việt. Chỉ xin nhắc sơ qua vài nghĩa thông-dụng nhất. Một nghĩa thường thấy của chữ “đồ” liên-quan tới khái-niệm học trò. Người Việt ai mà không biết cụm từ quen thuộc như đồ đệ, môn đồ, cao đồ, tông- đồ, v.v..

Riêng những người ham đoc truyện võ hiệp thời tiền-chiến và truyện chưởng thời Kim-Dung còn nhớ đến những vị sư-phụ, những vị chưởng môn võ phái, phải nghiến răng chau mày vì tức giận những nghịch đồ (học trò ngỗ-nghịch, chống lại ý-kiến hay uy-quyền của thầy), hoặc phản-đồ (học trò làm phản lại môn phái).

Chữ đồ dùng như một động-từ có nghĩa là làm thịt súc vật như mỗ trâu, mỗ bò ... Mọi người đều biết cụm từ đồ tể, chỉ người làm thịt súc vật để bán, có khi còn được dùng theo nghĩa rộng để chỉ những kẻ tàn-sát sinh-linh bất-luận vì chức-chưởng, vì lòng tham hay vì bản tính độc ác. Dân ghiền chuyện chưởng Kim-Dung ai mà không nhớ Cô Gái Đồ Long ? “Đồ Long” có nghĩa là chém rồng, theo nghĩa bóng là thí-sát một vị vua chúa. Thành-ngữ “đồ long” không phải do Kim-Dung sáng-tác mà chỉ lấy lại trong sử sách cũ. Quả vậy, có những sử gia đã ca-tụng sự-nghiệp của Hán Cao-tổ với bốn chữ: “Đồ Long Trục Lộc”, tức là trừ bạo chúa và đuổi bọn hươu (chư-hầu) để lập ra Nhà Hán. Đã nói đến Bắc sử cũng nên nói đến Nam sử cho cân bằng. Chúng ta nhớ đến Liệt-sĩ Đặng Dung, mưu chuyện đánh đuổi quân Minh xâm-lược và khôi-phục cơ-nghiệp Nhà Trần chẳng may thất-bại bị giặc bắt. Trước khi chết, ông có làm bài thơ với lời-lẽ hào-hùng nghĩa-khi, trong đó có hai câu:

Thời lai đồ điếu thành công dị
Vận khứ anh-hùng ẩm hận đa.

Với hai chữ “đồ điếu”, tác giả chắc muốn nhắc đến tích Hàn Tín, chỉ là một anh luồn trôn ở chợ, và tích Khương Tử Nha, một ông lão ngồi câu bên dòng sông Vị (điếu ngư) mà cũng thành-công, lập được nghiệp lớn, trở thành khai-quốc công-thần của Nhà Hán và Nhà Chu. Chữ đồ trong ngữ-vựng Hán-Việt còn có một nghĩa nữa rất phổ-thông, nhằm chỉ tất-cả những ý định, âm-mưu, kế-hoạch có mạch-lạc, hệ-thống và hướng tới những mục-đích nhất-định. Chữ đồ trong nghĩa nầy rất được các vị chính-khách chuyên-nghiệp hay tài-tử, những chiến-lược gia nhà nghề hay sa-lông ... ưa dùng.

Còn nhớ trong thời-kỳ “cách-mạng” sau tháng 8 năm 1946, đi đâu cũng nghe thấy nói đến những ý đồ, mưu đồ, đồ án, cơ-đồ ... Có kẻ thức-giả nhận-xét chua-chát là càng nhiều đồ nhiều mẹo lại càng thêm tan-nát, điêu-tàn!

Chữ đồ cũng còn có một nghĩa rất phổ-biến nữa: nó chỉ sự biểu-thị một thực-thể, một ý-niệm, một hiện-tượng ... bằng những nét chấm phá và đường thẳng, đường cong. Ngay khi mới mài đũng quần trên ghế trường Tiểu-học, chúng ta đã phải làm quen và phải vẽ những bản-đồ, địa-đồ; khi lớn lên học các môn khoa-học lý-thuyết hoặc thực-hành, chúng ta phải vẽ vô số đồ-thị, đồ biểu, thiên-văn đồ, sơ-đồ, giản-đồ, lược-đồ. Trong nghĩa này, và vì lẽ ta bước vào kỷ-nguyên thính-thị, chữ đồ chắc ngày càng được dùng nhiều. Thậm chí một vị trí-thức tỵ-nạn bên Hoa-kỳ đã có một kỷ-niệm không hay vì ham dùng chữ đồ. Câu chuyện này có tính thời-sự nên xin phép nhắc qua dưới đây:

Số là trong khoảng thời-gian trước năm 1995, chính-quyền Cộng-sản Hà-nội nôn-nóng thiết-lập quan-hệ ngoại-giao bình-thường với Hoa-kỳ đặng giải-quyết một số vấn-đề chính-trị, kinh-tế và xã-hội khẩn-cấp. Hoa-Thịnh-Đốn, trái lại, đủng-đỉnh làm cao và muốn diên-trì vì e-ngại phản-ứng bất lợi của một phần dư-luận trong nước. Thay vì đặt ra những điều-kiện (conditions) cho việc bình-thường hóa quan-hệ ngoại-giao, Bộ Ngoại-giao Mỹ đã đặt ra một họa-đồ của con đường đi tới quan-hệ ngoại-giao bình-thường (thành-ngữ Mỹ là Road map) trên đó có những chặng như: điều-tra số-phận của những binh-sĩ mất-tích, tìm đủ hài-cốt của những tử-sĩ Mỹ.

Vị trí-thức tỵ-nạn kể trên, vốn là người ưa dùng tiếng Hán-Việt, dịch ngay “road map” là “lộ đồ”. Lạ thay, khi vị ấy đi diễn-thuyết ở các tỉnh bên Mỹ trước cử-tọa, người trong phòng họp tủm-tỉm cười thay vì nghiêm-túc nghe diễn-giả trình bày vấn-đề. Mãi về sau, vị này mới vỡ lẽ ra rằng mấy khán thính-giả tinh-quái ấy, thay vì hiểu đúng đắn cụm từ “lộ đồ” theo ngữ-vựng và văn-phạm Hán-Việt lại có ý hiểu bậy hai chữ ấy theo nghĩa tiếng Việt thuần-túy, Từ đấy trở đi, ông ta đành bỏ thành-ngữ “lộ đồ” đã do chính mình khổ công sáng-tạo để dùng thẳng chữ Mỹ “road map”!

Bài mạn-đàm về chữ “đồ” đã khá dài nên xin tạm ngưng, mặc dầu chữ ấy còn nhiều nghĩa nữa chưa khai-thác, chẳng hạn như nghĩa “đi bộ”, hay nghĩa “tội hình”, v.v.. Ngoài ra, Việt ngữ đáng mến của chúng ta cũng còn nhiều chữ đa nghĩa rất ý-vị khác, như “làm”, “ăn”, “chơi”, “thương”, “quấy” v. v.. xin dành cho các bậc cao-minh hơn kẻ hèn này bình-luận. Theo đúng lề-lối người xưa, xin chấm dứt bài này bằng mấy vần thơ. Vậy có thơ rằng:

Thiếu gì từ đẹp, tiếng hay ho
Dân Việt sao ưa thích chữ đồ?
Phỉ-chí chơi sang trưng đồ lớn
Đói lòng ăn tạm kiếm đồ khô
Mặt ủ mày châu ra đồ khó
Lưng mềm, lưỡi dẽo hệt đồ nô
Đất nước khỏi tay phường đổ bác
Cùng nhau đồ lại tấm dư đồ.
(Đồ Gàn)

Tôi nảy ra ý bàn thêm: Ba năm qua, kể từ khi tôi gia-nhập Văn Bút Âu-châu, anh Từ Nguyên thường nhắn tôi gởi bài nhưng tôi không gởi. Bảo tôi đi họp, tôi cũng không đi. Anh Phù Vân, anh Vũ Nam viết thư cho tôi khuyên tôi viết bài cho Tập san Văn Bút, tôi cũng không viết. Thật rõ là đồ bướng, phải không quí vị?

Vâng, tôi xin nhận tôi cũng bướng thật. Tuy-nhiên, bướng thì có bướng nhưng tôi chưa hẵn là đồ bỏ vì hôm nay, nhân sinh-nhật của tôi, thêm cảm-hứng về bài “Phiếm- luận về chữ Đồ”của Ông đồ Gàn, tôi xin kể một vài chuyện vui cũng về chữ đồ như góp thêm vào bài của Ông Đồ Gàn, thay các “đồ ăn, đồ nhậu, đồ nhắm” vì xa xôi, tôi không thể bày ra để mời Quí vị trong ngày sinh-nhật.

Chữ đồ theo Ông Đồ Gàn không chỉ rất nhiều nghĩa, nghĩa bóng, nghĩa đen (Ông Đồ Gàn đã giải-thích rất kỹ) mà theo tôi, nó còn góp phần đánh dấu từng giai-đoạn lịch-sử và văn-hóa nước ta qua các bài thơ, phú, ca-dao, hát nói... Chẳng
hạn qua bài Thầy Đồ:

Thầy Đồ là người tài bộ
Quảy cầm thư sang giáo thọ Phủ Vĩnh-tường
Trước nha môn thiết-lập học-đường
Dạy dăm đứa chi, hồ, giả, dã
Gặp nhân lúc thầy đồ nhàn-hạ
Ra hồ sen ngắm ả hái hoa
Ả hớ-hênh ả để đồ ra
Đồ nọ thấy ngâm-ngay tức khắc:
“Xuân tiền lạn mạn hoa sinh sắc
Thủy diện đa ba bạng thổ thần”(1)
Đồ ngâm rồi, đồ đứng tần-ngần
Đồ nọ tưởng đồ kia thêm thắc-mắc
Đêm năm canh đồ nằm khôn nhắp
Những mơ-màng đồ nọ tưởng đồ kia
Đồ ơi, gặp gỡ làm chi?

Chúng ta hình-dung được phần nào về chiếc váy rất thuận lợi với khí-hậu nóng bức vùng nhiệt-đới và sinh-hoạt đồng-áng, trồng lúa, tát nuớc nhưng vô cùng hấp-dẫn, khêu-gợi (nếu hớ-hênh), cách trang-phục của phụ-nữ Việt-nam thời xưa đơn-giản chỉ bằng mãnh vải quấn thân hoặc khâu kín thành ống mà trong dân-gian đã ví-von với niềm tự-hào, hãnh-diện về bản-sắc văn-hóa của dân-tộc:

Cái ống mà thủng hai đầu
Bên ta thì có bên Tàu
thì không.

Rồi cũng từ tự đồ, chúng ta nhìn lại lịch-sử của dân-tộc, trải bao năm bị đô-hộ: hết Tàu, Tây, Cộng-sản, chữ đồ đã được dùng trong một cuộc đối-thoại để thấy tinh-thần đấu-tranh bất-khuất của dân ta thể-hiện dưới mọi hình-thức, ở mọi tầng-lớp chống bọn ỷ-thế phương Bắc, bọn cường-quyền xâm-lược một cách tài-tình thâm-thúy. Một Đoàn Thị Điểm giả cô hàng nước đón tiếp sứ Tàu, đã dùng tài năng văn-học đối đáp bén nhạy khi sứ Tàu đọc câu:

An Nam nhất thốn thổ, bất tri kỹ nhân canh.

(An Nam một tấc đất, không biết bao nhiêu người cày) có ý xấc-xược, chòng ghẹo.

Bằng lời lẽ nghiêm-trang, tác-phong lịch-sự, bà đáp ngay rằng:

Bắc quốc đại trượng phu, giai do thử đồ xuất.

(Đại trượng-phu nước Tàu cũng từ chỗ đó mà ra)

đã khiến bọn ỷ thế khâm phục nước ta về mọi phương- diện.

Tuy nhiên trong cuộc sống, bên cạnh các bậc anh-tài hào-kiệt, vẫn không thiếu những bọn hèn nhát dù là bậc khoa-bảng, muối mặt làm tay-sai cho kẻ thù của dân-tộc để cụ Nguyễn Khuyến vào thời Pháp thuộc đã phải than lên trong bài “Ông Nghè Tháng Tám:”

Cũng cờ cũng biển cũng cân đai
Cũng gọi ông nghè chớ kém ai ?
Mãnh giấy làm nên khoa giáp bảng
Nét son điểm rõ mặt anh tài
Tấm thân xiêm áo coi mà nhẹ
Cái giá khoa danh ấy mới hời
Ghế chéo, lọng xanh ngồi bảnh-chọe
Tưởng rằng đồ thật hóa đồ chơi.

Nhìn chung, những kinh-nghiệm đau thương đó mãi đến nay vẫn chưa thức-tỉnh được mọi người đã khiến Việt-Nam luôn luôn đắm chìm trong đau khổ, hết bị dày xéo bởi Tàu, Tây, Nhật, nay còn quằn-quại dưới ách thống-trị của Cộng-sản.

Một lần nữa, chúng ta không quên được những biến-cố xãy ra tại miền Bắc vào thập niên năm mươi đã phá-hũy mọi truyền-thống văn-hóa dân-tộc khi Cộng-sản du-nhập lối sinh-hoat nhảy múa “son đố mì” từ quan thầy Mao-Trạch Đông lôi kéo thanh thiếu-niên thoát-ly khỏi hệ-thống nề-nếp gia-đình đã khiến vô số chị em phụ-nữ là nạn-nhân của những vụ chửa hoang rồi tự-tử để lại trong dân-gian những câu nguyền-rũa chế-độ:

Đồ mi là đồ phá đồ!

nhại theo nốt nhạc của điệu nhảy múa trên.

Hoặc:

Người ta vì nước vì non,
Cô ta lại chết vì “sôn, đố, mì“.

Thêm vào đó, gần đây nhất, biến cố 30-4-1975, Cộng-sản thôn-tính miền Nam, đưa cả nước vào thảm-trạng nghèo đói. Người dân thắt lưng buộc bụng chỉ trông-ngóng vào những thùng quà từ nước ngoài do thân-nhân vượt biên gởi về. Trong giai-đoạn nghiệt-ngã của chính-trị và kinh-tế như vậy, những bài ca-dao phát-xuất từ văn-chương bình-dân là bằng-chứng hùng-hồn nhất để tố-cáo chế-độ, một sự phản-kháng âm-thầm nhưng mạnh-mẽ, đã in sâu, truyền-bá rộng-rãi trong tâm-khãm của mọi người. Mới nghe qua, tưởng là những bài tiếu-lâm thông thường, nhưng nếu đọc kỹ, xét kỹ, ta mới thấy được thảm-trạng cười ra nước mắt của thời-đại:

Hôm qua anh đến thành Hồ
Anh ra bưu-điện lãnh đồ em cho
Đồ em vừa đẹp vừa to
Vừa đã con mắt, vừa no cái mồm.

Trước tình-cảnh đó, cộng thêm bài học chua cay từ sự sụp-đổ chủ-nghĩa xã-hội của Đông Âu và Liên-xô, người CSVN buộc lòng phải thay-đổi chính-sách để cứu-vãn chế-độ. Gọng kèm được nới ra. Đô-la tư-bản đầu-tư ồ-ạt tuôn vào khiến tệ-nạn xã-hội vốn-dĩ đã trầm-trọng lại càng trầm-trọng hơn.

Ngành giáo-dục bị tuột dốc, thay vào đó, khách-sạn, nhà chứa, ăn chơi đàng-điếm, tham-nhũng trồi lên như nấm. Cái vẻ phồn-vinh giả-tạo của nền “kinh-tế thị-trường theo định-hướng xã-hội chủ-nghĩa” chỉ là cái vỏ ốc bóng loáng không còn ruột được trưng-bày trong tủ-kiếng hay như một khúc gỗ mục đang bị mối mọt đục khoét được sơn son thếp vàng.

Ca-dao lại có dịp cười lên ha hả:

Đi chơi cho biết Đồ Sơn (2)
Đi rồi mới biết không hơn đồ nhà
Đồ nhà tuy có hơi già
Nhưng là đồ thật hơn là Đồ Sơn!

Thưa Quí vị,

Bài viết về từ Đồ của tôi xin tạm ngưng ở đây. Bây giờ là lúc tôi ... nhận quà sinh-nhật từ Quí vị. Quí vị đã thưởng-thức xong “món ăn tinh-thần” của tôi thì cũng nên đáp lễ cho đúng thủ-tục chứ! Địa-chỉ gởi quà cho tôi, xin hỏi anh Từ Nguyên hay là tôi ghi sẵn đây Unterer ... để quí vị tiện bề sổ sách. Ô kìa, sao anh lại xụ mặt: “Kể chuyện vô duyên, trơ-trẽn thấy mồ mà cũng đòi quà ! Thật là ... đồ láu cá!”

Trần thị Nhật Hưng
(1) Trước gió lăn tăn làm hoa thêm đẹp
Trên mặt nước cái trai thè lưỡi ra.

(2) là một thắng-cảnh ở miền Bắc

Cảm ơn anh Lam Sơn nhé, anh đọc được va post những nhung bài hay quá.  Cảm ơn anh nhiều!  Bài này là "bàn thêm về chữ Đồ" vậy thì cái bài đầu tiên ở đâu??

Các cơ quan truyền thông như báo chí, truyền thanh, truyền hình thường xuyên bị chỉ trích và phản đối khi họ sử dụng những từ trong nước bị coi là "chữ của Việt Cộng" và được yêu cầu không nên tiếp tục dùng. Nhất là ở Nam Cali, báo chí và giới truyền thông rất dễ bị chụp mũ "cộng sản" nếu không khéo léo trong việc đăng tải và sử dụng từ ngữ. Chiếc mũ vô hình này, một khi bị chụp, thì nạn nhân xem như bị cộng đồng tẩy chay mà đi vào tuyệt lộ, hết làm ăn vì địa bàn hoạt động chính là cộng đồng địa phương đó.

Trong cuốn DVD chủ đề 30 năm viễn xứ của Thúy Nga Paris, chúng ta được xem nhiều hình ảnh cộng đồng người Việt hải ngoại cố gìn giữ bản sắc văn hoá Việt Nam bằng cách mở các lớp dạy Việt ngữ cho các con em. Khắp nơi trên thế giới, từ nơi ít người Việt định cư nhất cho tới nơi đông nhất như ở Mỹ, đều có trường dạy tiếng Việt. Riêng ở Nam California, Mỹ, hoạt động này đang có sự khởi sắc. Ngoài những trung tâm Việt ngữ đáng kể ở Little Saigon và San José, các nhà thờ và chùa chiền hầu hết đều mở lớp dạy Việt ngữ cho các em, không phân biệt tuổi tác và trình độ. Nhà thờ Việt Nam ở Cali của Mỹ thì rất nhiều, mỗi quận hạt, khu, xứ đều có một nhà thờ và có lớp dạy Việt ngữ. Chùa Việt Nam ở Cali bây giờ cũng không ít. Riêng vùng Westminster, Quận Cam, Cali, đi vài con đường lại có một ngôi chùa, có khi trên cùng một con đường mà người ta thấy có tới 3, 4 ngôi chùa khác nhau. Việc bảo tồn văn hoá Việt Nam được các vị hướng dẫn tôn giáo như linh mục, thượng tọa, ni sư nhắc nhở giáo dân, đại chúng mỗi ngày. Lớp học tiếng Việt càng ngày càng đông và việc học tiếng Việt đã trở thành một trong những mối quan tâm hàng đầu của cộng đồng lưu vong. "Tại Trung tâm Việt ngữ Hồng Bàng, năm nay số học sinh nhập học tiếng Việt lên tới 700 em. Những thầy cô dạy tiếng Việt đều làm việc thiện nguyện hoàn toàn, đã hết lòng chỉ dạy cho các em, nhất là các em vừa vào lớp mẫu giáo tiếng Việt" (trích Việt báo, Chủ nhật, 9/24/2006)

Về vấn đề giáo trình thì mỗi nơi dạy theo một lối riêng, không thống nhất. Sách giáo khoa, có nơi soạn và in riêng để dạy hoặc đặt mua ở các trung tâm Việt ngữ. Còn ở đại học cũng có lớp dạy tiếng Việt cho sinh viên, sách thường được đặt mua ở Úc. Một giảng sư dạy tiếng Việt tâm sự với tôi: "Khi nào gặp những từ ngữ trong nước thì mình tránh đi, không dùng hoặc dùng từ thông dụng của Sài gòn cũ trước 75 vì nếu dùng cha mẹ của sinh viên, học sinh biết được, phản đối hoặc kiện cáo, lúc ấy phải đổi sách thì phiền chết."

Sự dị ứng và khước từ việc sử dụng tiếng Việt trong nước của người Việt hải ngoại có thể đưa tiếng Việt ở hải ngoại đến tình trạng tự mình cô lập. Thêm nữa, với sự phát triển rầm rộ của kỹ thuật điện toán và thế giới liên mạng, báo chí, truyền thông của chính người Việt hải ngoại đến với mọi người quá dễ dàng và tiện lợi. Độc giả cứ lên mạng là đọc được tiếng Việt Sài Gòn cũ nên họ dường như không có nhu cầu tìm hiểu tiếng Việt trong nước. Kết quả là tiếng Việt trong và ngoài nước chê nhau!!!

Việc người Việt hải ngoại chống đối và tẩy chay ngôn ngữ Việt Nam đang dùng ở trong nước có vài nguyên do:

Thứ nhất là do sự khác biệt của ý thức hệ. Những người Việt Nam lưu vong phần lớn là người tị nạn chính trị. Họ đã từ bỏ tất cả để ra đi chỉ vì không chấp nhận chế độ cộng sản nên từ chối dùng tiếng Việt trong nước là gián tiếp từ chối chế độ cộng sản.

Thứ hai, sự khác biệt của từ ngữ được dùng trong cả hai lãnh vực ngữ nghĩa và ngữ pháp. Đây là một thí dụ điển hình. Trong cùng một bản tin được dịch từ một hãng thông tấn ngoại quốc, nhà báo ở trong nước và ngoài nước dịch thành hai văn bản khác nhau:

Trong nước:

Tàu ngầm hạt nhân Nga bốc cháy

Interfax dẫn một nguồn tin Hải quân Nga cho hay ngọn lửa bắt nguồn từ phòng điện hóa và dụng cụ bảo vệ lò hạt nhân đã được kích hoạt, do đó không có đe dọa về nhiễm phóng xạ. Phát ngôn viên hạm đội này cho hay: "Lửa bốc lên do chập điện ở hệ thống cấp năng lượng phần mũi tàu.
(http://vnexpress. net/Vietnam/ The-gioi/ 2006/09/3B9EDF89 /)

Ngoài nước:

Hỏa hoạn trên tàu ngầm Nga

Hải quân Nga nói rằng lò phản ứng hạt nhân trên tàu Daniil Moskovsky đã tự động đóng lại và không có nguy cơ phóng xạ xảy ra. Chiếc tàu đã được kéo về căn cứ Vidyayevo. Nguyên nhân hỏa hoạn có thể do chạm giây điện.

(http://www.nguoi- viet.com/ absolutenm/ anmviewer. asp?a=48362&z=75)

Một người Việt hải ngoại khi đọc văn bản thứ nhất sẽ gặp những chữ lạ tai, không hiểu nghĩa rõ ràng vì sự khác biệt như những chữ: phòng điện hoá, được kích hoạt, chập điện, hệ thống cấp năng lượng...

Hơn thế nữa, Việt Nam mới bắt đầu mở cửa thông thương giao dịch với quốc tế; những từ ngữ mới về điện toán, kỹ thuật, y khoa, chính trị, kinh tế, xã hội, ồ ạt đổ vào. Có nhiều từ ngữ rất khó dịch sát nghĩa và thích hợp nên mạnh ai nấy dịch. Ngoài nước dịch hai ba kiểu, trong nước bốn năm kiểu khác nhau, người đọc cứ tha hồ mà đoán nghĩa. Có chữ thà để ở dạng nguyên bản, người đọc nhiều khi còn nhận ra và hiểu nghĩa nó nhanh hơn là phiên dịch.

Trong việc phiên dịch, theo tôi, địa danh, đường phố, tên người nên giữ nguyên hơn là phiên dịch hay phiên âm. Nếu có thể, xin chú thích từ nguyên bản ngay bên cạnh hay đâu đó bên dưới bài viết sẽ giúp người đọc dễ theo dõi hay nhận biết mặt chữ. Tỷ như việc phiên âm các địa danh trên bản đồ trong sách giáo khoa của Bộ Giáo dục trong nước là việc đáng khen nhưng tôi nghĩ, nếu đặt từ nguyên thủy lên trên từ phiên âm thì các em học sinh chưa học tiếng Anh hoặc đã học tiếng An sẽ dễ nhận ra hơn. Xin lấy tỉ dụ là những địa điểm được ghi trên tấm bản đồ này. (http://i12. photobucket. com/albums/ a215/unisom/ thualuonJPG. jpg)
Tôi thấy một hai địa danh nghe rất lạ tai như Cu dơ Bây, Ben dơ mà không biết tiếng Mỹ nó là cái gì, ngồi ngẫm nghĩ mãi mới tìm ra: đó là hai địa danh Coos Bay và Bend ở tiểu bang Oregon, nước Mỹ!

Ngôn ngữ chuyển động, từ ngữ mới được sinh ra, từ cũ sẽ mất đi như sự đào thải của định luật cung cầu. Tiếng Việt Sài Gòn cũ ở trong nước thì chết dần chết mòn; ở ngoài nước, nếu không được sử dụng hay chuyển động để phát sinh từ mới và cập nhật hoá, nó sẽ bị lỗi thời và không còn thích ứng trong hoạt động giao tiếp nữa. Dần dà, nó sẽ bị thay thế bằng tiếng Việt trong nước. Nhất là trong những năm gần đây, sự chống đối việc sử dụng tiếng Việt trong nước ngày càng giảm vì sự giao lưu văn hoá đã xảy ra khiến người ta quen dần với những gì người ta đã phản đối ngày xưa. Tạp chí, sách, báo đã đăng tải và phổ biến các bản tin cũng như những văn bản trong nước. Người ta tìm được nhiều tài liệu, ấn phẩm, sách nhạc quốc nội được bày bán trong các tiệm sách. Các đài truyền thanh phỏng vấn, đối thoại với những nhà văn, nhà báo, chính trị gia và thường dân trong nước thường xuyên. Đặc biệt, giới ca sĩ, nhiều người nổi tiếng ra hải ngoại lưu diễn, đi đi về về như cơm bữa. Giới truyền thông bây giờ sử dụng từ ngữ trong nước rất nhiều, có người mặc cho thiên hạ chỉ trích, không còn ngại ngùng gì khi dùng từ nữa. Khán thính giả có khó chịu và chê trách, họ chỉ giải thích là thói quen đã ăn vào trong máu rồi, không chịu thì phải ráng mà chịu.

Sự ra đi của một chế độ kéo theo nhiều thứ: con người, tài sản, nhà cửa, vườn tược, lịch sử… nhưng có cái bị lôi theo mà người ta không ngờ nhất lại là "cái chết của một ngôn ngữ". Đau lòng lắm thay!

Trịnh Thanh Thuỷ