Nguyên Tác: MID AUTUMN
trích trong tuyển tập truyện ngắn A GOOD SCENT FROM A STRANGE MOUNTAIN, Hương Thơm Từ Núi Lạ
Giải thưởng Văn Chương Pulitzer 1993
Tác Giả ROBERT OLEN BUTLER.

Người Dịch: LAN ĐÀM

Mẹ con chúng ta may mắn là người Việt Nam để mẹ có thể trò chuyện với con ngay cả trước khi con sinh ra đời. Đó là lý do tại sao mẹ sử dụng tiếng Việt. Mẹ chỉ theo tập tục bắt đầu nói chuyện với thai nhi khi còn ở trong bụng của các bà mẹ Việt Nam để bắt đầu giảng giải cho con biết về thế giới mà con sắp bước chân vào. Đây không phải là tập tục của người Mỹ nên có lẽ con cũng không hiểu tiếng Anh nếu mẹ sử dụng ngôn ngữ này. Mà mẹ cũng không có thể nói tiếng Anh lưu loát như vậy để tiết lộ với con một đôi điều trong tâm sự của mẹ. Trên tất cả, con phải nghe theo nhịp đập của trái tim của mẹ. Ngôn ngữ không quan trọng. Mẹ không biết con có nghe thấy hết những tiếng nói khác, những tiếng nói bằng Anh ngữ trôi nổi chung quanh chúng ta như những phấn hoa làm mẹ hắt hơi vào mùa xuân và khiến những đóa hoa kết trái. Mẹ nghĩ mẹ nhớ lại từ ngày còn ở quê nhà thì đây là một cuộc nói chuyện hoàn toàn riêng tư, nên chỉ có tiếng nói của mẹ con mới nghe thấy, nhưng mẹ không chắc chắn lắm. Bà ngoại bây giờ đã qua đời và không thể trả lời câu hỏi này. Bà ngoại nói chuyện với mẹ khi mẹ còn ở trong bụng của bà và đôi lần, khi mẹ nằm mơ tỉnh dậy và không nhớ gì cả, mẹ có cảm tưởng cả giấc mơ chỉ là tiếng nói của bà rơi xuống như một con người trơ trọi nhào vào vùng biển đó và bơi nhanh đến với mẹ, đang chờ thật sâu dưới muôn lớp sóng.
    Và khi con đạp trong bụng mẹ, con bé bỏng của mẹ, khi con cố gắng bơi lên cao hơn nữa để gặp mẹ, mẹ nhìn hai chậu gỗ sồi mẹ trồng hai cây dâm bụt đầy hoa đỏ. Hoa dâm bụt đâu có hương thơm nhưng thật đẹp, và thỉnh thoảng bầy chim sâu bay đến với những cặp cánh đập mơ hồ cùng thân hình nhỏ mượt mà như vừa bay lên từ lòng biển cả. Mẹ cũng nhìn hàng rào gỗ sơn trắng, thật trắng, không một vết rêu mốc mặc dầu không khí luôn luôn ấm và thật ẩm ướt nơi tiểu bang Lousiana này. Và đôi khi, như lúc này, mẹ nhìn xa hơn khu sân nhỏ, đưa tầm mắt lên bầu trời cao phía trên những hàng cây chập chùng. Đó là bầu trời giống như bầu trời tại Việt Nam. Có lúc đầy những cụm mây nhỏ bất động như những đóa hoa nổi trên mặt nước trong tô sứ đặt trịnh trọng giữa bàn thờ vào ngày Tết. Có lúc đầy những hình khối đen đủi, những hiệp sĩ Trung Hoa vươn vai, thịnh nộ cùng với cơn mưa bão mùa hè sắp thổi qua. Môt ngày nào đó con sẽ lao vào cơn mưa bão, cười đùa, như tất cả những đứa trẻ Việt Nam.
    Mẹ nhìn thấy con lần đầu tiên hồi tuần trước. Ông bác sĩ bôi một loại thạch nhờn trên bụng mẹ và chưa bao giờ mẹ cảm thấy lạnh đến như thế, lạnh hơn cả nắm tuyết mà một lần nào đó mẹ đã để tan trong tay mẹ. Ông ta rà một micro khắp bụng mẹ và mẹ đã nhìn thấy con, hình dáng của con, trên một màn ảnh nhỏ. Mẹ có thể nhìn thấy bên trong cơ thể của con. Mẹ có thể nhìn thấy cột xương sống của con. Mẹ có thể nhìn thấy trái tim con đang đập và điều đó nhắc nhở mẹ về bổn phận của mẹ đối với con. Cùng những niềm vui của mẹ. Nói đúng là như vậy. Và ông ta cho mẹ biết con là gái.
    Nên hiểu rằng mẹ thương con, dù con là gái. Bà ngoại không bao giờ biết mẹ là trai hay gái khi bà nói chuyện với mẹ. Mẹ biết rằng bà là một bà mẹ Việt Nam và như vậy, bà đã phải thật thất vọng ngay khi bà thấy mẹ là con gái, khi bà ôm mẹ lần đầu tiên và chia sẻ cái nhìn sầu buồn của ông ngoại  bởi vì mẹ đã không là một đứa con trai cho ông bà. Ở Việt Nam thì như vậy. Mẹ biết rằng những lời mà bà ngoại nói với mẹ trong bụng của bà là những lời dành cho một đứa con trai, bà hy vọng mẹ là một đứa con trai và không bao giờ để cho ông bà xui xẻo bằng cách hành động như là mẹ không là gì khác hơn là một đứa con trai. Nhưng, này con bé bỏng của mẹ, mẹ thật sung sướng vì con là con gái. Con sẽ hiểu mẹ nhiều hơn nữa.
    Môt cuộc hôn nhân ở Việt Nam là môt cái gì lạ lùng và huyền diệu. Có một ông thần hôn nhân. Mọi người gọi ông là Thần Xe Tơ Hồng, mặc dầu ông không hoàn toàn là một ông thần. Mẹ có thể nói như vậy bởi vì mẹ đã lập gia đình, nhưng nếu mẹ còn độc thân và vẫn sống nơi ngôi làng mà mẹ lớn lên ở Việt Nam, mẹ sẽ phải gọi ông là một ông thần và sẽ phải làm mọi điều tốt lành để ông đem may mắn lại cho mẹ. Một bàn thờ đặc biệt được thiết lập và mọi người thắp nến và hương để dâng cúng ông thần này. Vào ngày hôn lễ, có một nghi thức do người trưởng tộc nam của gia đình chú rể chủ xướng. Mọi người cúi đầu khấn nguyện trước bàn thờ, lời cầu xin ông thần che chở cùng giúp đỡ được viết trên một tấm lụa hồng và sau đó được đọc lớn tiếng. Một chén nhỏ được rót đầy rượu, vị trưởng tộc uống một hớp rồi trao cho chú rể, cũng uống một hớp và chuyển tiếp cho cô dâu. Cô dâu uống cạn phần còn lại và mẹ nghe nói đây là những giọt rượu ngon nhất mà cô sẽ không còn bao giờ được thưởng thức nữa. Mẹ không biết ai nói với mẹ như vậy. Có lẽ bà ngoại. Có lẽ mẹ nghe được khi mẹ còn ở trong bụng của bà. Rồi thì sau khi cô dâu uống hết chén rượu mà hai người đàn ông đã nhắp môi, tấm lụa hồng được đem`đốt. Ánh lửa màu hồng nhạt và những sợi lụa vươn lên trong hơi nóng trước khi tan biến vào không gian.
    Con bé bỏng của mẹ, thuở đó mẹ còn thật trẻ. Mẹ mười sáu tuổi, vô cùng xinh đẹp và mẹ gặp Bạo khi Bạo mười bẩy tuổi. Đó là vào thời gian tuyệt vời nhất của một năm để những người yêu nhau gặp nhau, vào dịp Tết Trung Thu. Mẹ nhìn thấy Bạo vào buổi sáng khi mẹ bước lên lối đi từ bể chứa nước. Khuôn mặt, đôi bàn tay và cánh tay lên gần tới vai của mẹ mượt mà và mát rượi vì mẹ đã nhúng tất cả vào  trong bể. Bể chứa nước uống cho toàn ấp của mẹ, nhưng không có người trông coi và mẹ biết là mẹ vô cùng sạch sẽ bởi mẹ đã tắm sông hồi sáng sớm và mặt nước hồ tĩnh và trong đến nỗi mẹ không ngăn nổi, nhúng cả cánh tay và vục mặt vào trong đó. Khi mẹ nhấc mặt và tay ra khỏi nước bể, mặt trời vốn phũ phàng với mẹ suốt buổi sáng chợt trở thành bạn của mẹ, vuốt ve nhẹ nhàng làn da của mẹ khiến mẹ rất bình an.
    Mẹ múc đầy bình đựng nước của gia đình và bắt đầu bước lên lối mòn. Và khi mẹ bắt gặp người con trai cao lòng khòng đó bước xuống lối mòn một cách mạnh bạo, cảm nghĩ đầu tiên của mẹ là anh ta bước xuống để bắt mẹ và trừng phạt mẹ vì đã nhúng mặt và tay vào nước mà cả ấp phải dùng để uống. Mẹ nhìn thẳng vào mặt anh ta. Đôi mắt đen láy của anh ta chăm chú quan sát mẹ với tia nhìn nóng bỏng khiến mẹ suýt đánh rơi bình nước. Mẹ đã nghĩ mẹ thấy lo sợ thì phải, nhưng về sau mẹ biết không đúng như vậy.
    Anh ta lao về phía trước và đỡ lấy bình nước. Nước bắn tung tóe lên mặt, lên ngực anh ta và anh ta cười ròn. Khi anh ta cười, mẹ càng bủn rủn tay chân hơn nữa. Anh ta phải vác bình nước trên vai và xoay người cùng sóng bước với mẹ theo lối mòn dẫn về nhà của mẹ. Mẹ và anh ta không nói với nhau nhiều. Hai người cùng cười mấy lần khi lặng lẽ nhớ lại cảnh bình nước đổ nghiêng và bắn tung tóe. Và khi mẹ cùng anh ta sóng bước, hai người nhìn nhau bằng khóe mắt. Có lúc mẹ nhìn anh ta và anh ta không nhìn mẹ; có lúc mẹ biết anh ta nhìn mẹ và mẹ không nhìn anh ta; nhưng lúc khác, một trong hai người nhìn và người kia cũng nhìn cùng một lúc và cả hai người lại cùng cười. Cuối cùng, không hiểu sao, đôi chân mẹ dần dần nặng chĩu khi hai người về tới gần nhà của mẹ. Mẹ nói với anh ta đã đến lúc hai người phải chia tay. Rồi trong khi chậm rãi lấy bình nước từ trên vai xuống và trao cho mẹ, anh ta cho mẹ biết tên anh ta là Bạo, từ một ấp khác nhưng đang sống ở đây một thời gian với một người anh em họ. Và anh ta hỏi mẹ có tính ra ngoài đón trăng đêm nay hay không, mẹ đã trả lời là có.
    Này con bé bỏng của mẹ, Tết Trung Thu là tất cả những gì liên quan đến mặt trăng. Tết được tổ chức vào ngày thứ mười lăm của tháng tám âm lịch, khi mặt trăng sáng nhất trong năm. Người Trung Hoa đã cho chúng ta lễ tết này bởi vì một trong những vị hoàng đế xa xưa của họ yêu thơ và làm rất nhiều thơ. Thường là mọi thi sĩ đều đầy thi hứng trong đầu khi mặt trăng lớn dần, vị hoàng đế ao ước được lên mặt trăng. Vào ngày thứ mười lăm của tháng tám âm lịch, ao ước này không còn nhịn được nữa, vị hoàng đế cho triệu vị đạo sĩ của ông vào cung, ra lệnh cho ông này phải tìm ra một cách nào đó. Vì vậy vị đạo sĩ đã hết sức làm việc, đọc hết biết bao nhiêu là thần chú và đốt biết bao nhiêu là hương liệu qúy, và cuối cùng, trong một chớp sáng lóe mắt, vị đạo sĩ ngã xuống đất, và ngay nơi sân hoàng cung, chân một cầu vồng thật lớn uốn vòng vào bầu trới đêm và vươn mãi lên tận mặt trăng.
    Mang theo tập thơ ông đã làm, vị hoàng đế nhảy lên yên con ngựa quý nhất của ông, thúc ngựa bước vào cầu vồng và phi nước kiệu lên mặt trăng. Khi vị hoàng đế đến nơi, ông thấy một hải đảo đẹp tuyệt vời giữa một vùng biển lớn, tối đen. Trên hải đảo, ông xuống ngựa và thật nhiều tiên nữ quây quần chung quanh ông. Bầy tiên nữ nâng bổng ông lên, nhảy múa và ngâm những bài thơ của họ. Vị hoàng đế ngâm những bài thơ của ông. Đó là thời gian tuyệt vời trong cuộc đời của ông, ngồi trên vai của những sinh vật thật đáng yêu và cảm thấy như mình thuộc hoàn toàn vào nơi đây, cái ngã sâu thẳm nhất của ông thuộc về chốn này, nơi chốn đầy rẫy những sự kỳ diệu. Tuy nhiên vị hoàng đế không thể ở lại. Thần dân của ông còn cần đến ông. Có một thế giới khác phải chăm sóc. Do vậy, ông đã miễn cưỡng leo lên lưng ngựa và quay trở xuống hướng cung điện của ông.
     Sáng hôm sau, cầu vồng biến mất. Vị hoàng đế làm tất cả những gì ông cần làm cho thần dân của ông và một đêm ông nghĩ rằng ông có thể nghỉ ngơi, ông có thể trở lại mặt trăng ít nhất cho đến sáng ngày hôm sau. Vị đạo sĩ lại được ông triệu vào cung nhưng ông này buồn rầu giải thích rằng không còn đường nào trở lại mặt trăng. Một khi ông đã bước xuống cầu vồng, ông không có thể nào quay lại được nữa. Vị hoàng đế thật buồn, do đó ông hạ lệnh hàng năm, vào ngày thứ mười lăm của tháng tám âm lịch, một buổi lễ sẽ được tổ chức khắp vương quốc để tưởng nhớ mảnh đất đẹp đẽ mà ông đã bỏ lại sau lưng.
    Con bé bỏng của mẹ, con sẽ yêu thích tất cả những lồng đèn mà mọi người thắp sáng đêm hôm đó. Lồng đèn mang hình dáng của những con rồng, con kỳ lân, ngôi sao, chiếc thuyền, con ngựa, con thỏ, con cóc… Mọi người đốt nến trong lồng đèn, đu đưa chúng trên đầu những que tre ngắn trong bóng đêm và khắp làng đầy những vòng sáng bất tận tuyệt vời do chuyển động không ngừng của những lồng đèn rực rỡ này. Mẹ lại nhận ra Bạo trong vùng ánh sáng như vậy, với những lồng đèn xoáy tít và mặt trăng vừa nhô lên khỏi chân trời, mập như một con voi và vàng vọt như mặt trời trong sương mù. Mẹ nhìn thấy anh ta tại trung tâm của ấp nơi mọi người tụ họp để vui chơi, nơi mà ánh sáng đảo lộn chập chùng. Khi hai cặp mắt gặp nhau, anh ta bất ngờ lảo đảo dưới sức nặng của một bình nước vô hình. Anh ta vác bình nước vô hình đó trên vai và chạy vòng vòng. Một màn kịch câm tuyệt vời. Rồi thì anh ta mất thăng bằng và mẹ hầu như có thể nhìn thấy bình nước trên vai anh ta nghiêng dần, nghiêng dần, rơi xuống, bể nát và anh ta nhảy vội về sau để tránh làn nước tung tóe, và hai người cười ròn.
    Trong đêm hội mùa trăng, không ai cấm con trai và con gái chưa đính hôn nói chuyện với nhau. Mẹ và Bạo tiến lại gần nhau. Mẹ có thể cảm thấy hơi nóng của những chiếc lồng đèn đong đưa trên khuôn mặt mẹ khi đám trẻ nhỏ chạy gần mẹ hoặc băng ngang phía trước. Tuy nhiên, mẹ và Bạo tiếp tục di chuyển, hai người gặp nhau tại giữa công viên của  làng và cùng nhau trò chuyện. Bạo hỏi thăm về gia đình mẹ, mẹ hỏi thăm về gia đình anh ta và mẹ đã vô cùng sung sướng khi biết rằng cha của người anh em họ của Bạo là bạn thân của ông ngoại. Bạo hỏi mẹ xem bình nước của mẹ có còn đầy, mẹ hỏi Bạo xem vai Bạo có đau đớn vì vác bình nước hay không và hai người bước lần vào vùng bóng tối phía ngoài khu vui chơi, theo lối mòn, dẫn xuống bể chứa nước và xa hơn nữa, tới tận bờ sông.
    Có lẽ mẹ và Bạo đã đi quá luật lệ mà làng xã cho phép nhưng cả hai người đều không nghĩ đến điều đó. Mẹ là một cô gái cứng cỏi, con bé bỏng của mẹ, và Bạo là một người con trai đứng đắn. Mẹ đã linh cảm Bạo là con người như vậy và mẹ đã không lầm. Bạo kính trọng mẹ. Mẹ cảm thấy vô cùng an toàn. Hai người đứng bên bờ sông, và một chiếc tam bản treo những lồng đèn màu cam, màu của mặt trăng lúc xẩm tối khi vừa nhô khỏi chân trời và khi Bạo diển kịch câm cho mẹ coi, lặng lẽ trôi ngang.
    Bấy giờ trăng đã lên cao, thon thả hơn và trắng tới mức gần làm lóa mắt mẹ. Gần làm lóa mắt nhưng không hẳn thế nên đẹp vô cùng. Trăng sáng như chưa bao giờ sáng như thế và thật là một điều tốt lành. Bạo choàng tay qua lưng mẹ và mẹ cho phép anh ta để tay ở đó. Niềm hạnh phúc của vòng tay ôm không thể nào chất ngất hơn nữa và quả là một cái gì tuyệt vời. Mẹ cùng Bạo đứng ngước nhìn trăng, cố gắng tìm bầy tiên nữ nơi giữa vùng biển tối đen đó, cố gắng lắng nghe tiếng ngâm thơ của họ.
     Con bé bỏng của mẹ, Bạo là người mẹ thương yêu. Cả hai gia đình cũng đều yêu thương mẹ và Bạo nên đồng ý cho hai người thành hôn. Đây là một điều hiếm có ở Việt Nam theo đó thỏa thuận hôn nhân cũng phải có thỏa thuận của con tim giữa cô dâu và chú rể. Con cũng sẽ may mắn. Đó là một điều tuyệt vời khi sống tại Hoa Kỳ. Một điều thật tuyệt vời, và mẹ tự hỏi liệu con có thể đoán biết lúc này lệ đang đong đầy đôi mắt mẹ, liệu con có thể cảm thấy giòng thác lệ nhỏ nhoi đó khi mà con bị bao bọc bởi vùng biển riêng của con. Tuy nhiên, đừng lo lắng. Những giọt lệ này là những giọt lệ hạnh phúc, những giọt lệ dành cho con và cuộc đời vô cùng tươi đẹp mà con sẽ có.
    Mẹ nhìn cánh cổng nhỏ nơi hàng rào gỗ sơn trắng mà lát nữa cha con sẽ đi ngang. Mẹ muốn nói cho con biết con là một cô gái may mắn. Ngay cả những giòng lệ của mẹ cũng vừa thay đổi. Bạo và mẹ sửa soạn làm đám cưới. Nhưng rồi Bạo bị động viên và lên đường trước khi lễ cưới có thể được sắp xếp. Và Bạo tử thương trong một trận đụng độ nơi vùng núi nào đó. Cánh cổng nhỏ bây giờ mở rộng cho cha con, người bạn đời của mẹ- một người đàn ông thật tốt- đang bước qua. Cha con giữ cho hàng rào này và ngôi nhà của chúng ta không bị rêu phong. Cha con cọ rửa hàng rào bằng thuốc tẩy trắng và xịt nước ngôi nhà mỗi sáu tháng một lần. Cha con ngừng nơi hai chậu hoa dâm bụt của mẹ, không nhìn thấy mẹ ở chỗ này, bên cửa sổ.
Mẹ sắp phải ngưng nói chuyện với con rồi. Cha con là một người đàn ông thật tốt, một quân nhân Hoa Kỳ luôn yêu thương người vợ Việt Nam một cách chân thực. Cha con sẽ thấy mẹ bên cửa sổ, sẽ dịu dàng đặt lưng bàn tay thanh tú và cứng cáp nơi má mẹ, sẽ vuốt ve bụng mẹ, cố gắng nghĩ rằng đang vuốt ve con.
    Con sẽ yêu cha của con, con bé bỏng của mẹ. Và bởi vì mẹ biết con hiểu nhịp tim của mẹ, mẹ không muốn con buồn cho mẹ. Mẹ đã có đêm của mẹ trên mặt trăng và khi mẹ từ cầu vồng bước xuống, thế giới mà mẹ tìm thấy cũng vô cùng tốt đẹp. Thật buồn khi không có đường nào trở lại nhưng chúng ta vẫn có thể thắp một lồng đèn, nhìn sâu vào bầu trời đêm và hồi tưởng.